Haren leek op bijna alles voorbereid, die 21ste september. Toch overspoelden, aangewakkerd door een Facebook-oproep, duizenden jongeren het dorp. Waarna de avond uitliep op rellen, vernielingen en plunderingen. Wat ging er zo verschrikkelijk mis?
Nog weinig lijkt er loos als districtschef Cor de Lange op het gemeentehuis van Haren een verontrustend telefoontje krijgt: op straat loopt het toch nog uit de hand. Op zijn kamer zagen burgemeester Rob Bats en enkele leden van het crisisteam even eerder nog een zingende en joelende menigte jongeren, bij De Wereld Draait Door nota bene live in beeld gebracht door ’jakhals’ Jelte. Presentator Matthijs van Nieuwkerk maakte zich er onuitstaanbaar vrolijk over: en dat allemaal, zei hij,
om de burgemeester te stangen”.
Op de derde verdieping aan het Raadhuisplein geeft die burgemeester, de pas vier maanden eerder benoemde VVD’er Bats, even na acht uur toestemming de mobiele eenheid in te zetten. Tien minuten later verlaat politiechef Ron Schaftenaar het crisiscentrum. Hij wil weten wat er op straat speelt, hij wil naar zijn mensen toe, naar het kruispunt van de Stationsweg en de Jachtlaan, waar de jolige sfeer blijkt om te slaan. Een knul met stekelhaar sloopt een straatnaambordje. Zwaar vuurwerk knalt. Een brandje laait op. Andere jongens rukken aan een lantaarnpaal die heen en weer zwiept.
Ineens is het grimmig. Honderden op elkaar gepakte jongeren voelen dat en laten zich van de kruising wegduwen. Sommigen schieten angstig een tuin in, waar ze door bewoners van de Jachtlaan uit weggejaagd worden. Tegelijkertijd stellen galeriehouder Hein Frima en ondernemer Rik-Jan Wesselink vast dat andere jongens bivakmutsen, capuchons en witte plastic maskers over hun hoofd trekken en juist naar de kop van de Stationsweg toelopen.
Daar klinkt de enorme knal van zwaar vuurwerk. Alsof het zo afgesproken is, vliegt een eerste dranghek door de lucht. Circa vijftien agenten ’met platte pet’ trekken zich terug. Ze krijgen een regen van flessen, fietsen en verkeersborden op zich af. Doodsbenauwd roepen ze om versterking. Ze kunnen amper voorkomen dat de horde de Stationsweg in dendert. In zijn tuin op de hoek van de straat schreeuwt huisarts Bert Vries – hockeystick in zijn handen – het uit: “Waar blijft die ME nou? Ze zijn met veel te weinig.”
Het is vrijdagavond, 21 september, 20.49 uur.
Donderdag 6 september Merthe Weusthuis is een Harens meisje. Ze gaat naar het Maartens College. Verdient wat bij in de supermarkt. Ze is vijftien jaar oud, bijna zestien. Een meisje in een keurig Gronings dorp dus, dat op donderdag 6 september rond half tien ’s ochtends al haar vrienden uitnodigt voor haar sweet 16 party.
Twee weken later zijn Merthe en haar feestje wereldnieuws.
In een plantsoen op de hoek van haar straat verzorgt een roedel satellietwagens live-reportages. Ruim 1,1 miljoen mensen zien jakhals Jelte inbreken bij DWDD. Via internationale persbureaus haalt Merthe de headlines van Spanje tot Nieuw Zeeland. CNN bericht over haar. Kranten van Londen tot Moskou schrijven over Merthe.
“En ik ben niet eens op vrijdag jarig”, twitterde ze nog, vlak nadat alles begon. Wanneer alles begon?
In de media wordt Merthe getypeerd als het onhandige wicht dat ’vergat’ de uitnodiging voor haar feestje op ’privé’ te zetten. Dat klinkt naïef, maar klopt niet. Op Facebook staan uitnodigingen standaard op ’privé’. Je moet ervoor kiezen om ze ’openbaar’ te maken. Dat doet Merthe als ze met het aanklikken van een vinkje haar feestje zichtbaar maakt voor iedereen op Facebook, voor een miljard wereldburgers dus.
Als een vriend van een vriend ook al zijn vijfhonderd vrienden uitnodigt voor Merthes feestje, loopt het storm. In plaats van tientallen vrienden en vriendinnen, worden duizenden onbekenden uitgenodigd. Heel even ziet Merthe er nog de humor van in. “Wordt een gezellig feestje, de 21ste, maar 3500 mensen”, twittert ze. Maar dan verwijdert ze de uitnodiging van Facebook.
Vrijdag 7 september Jesse Hobson heeft geen benul wie Merthe is. Hobson is een winkelbediende en computerfanaat in Christchurch, Nieuw-Zeeland. Op verzoek van ’een Nederlander’ die hij kent van een internetgame en die schuilgaat achter de naam ’Ibe der Fuhrer’ of ’Peter Petersen’, maakt Hobson op Facebook een event aan voor Merthe.
Hobson doopt de pagina ’Project X Haren’. Dat verwijst naar de Amerikaanse speelfilm Project X, die op 1 maart in Nederland in première ging. In de film geven drie sullige vrienden een feestje dat gierend uit de hand loopt – overigens niet omdat ze sociale media gebruiken; ze werven via de advertentiesite Craigslist en een lokaal radiostation. Meer dan duizend jongeren komen opdagen bij de villa. Meisjes duiken topless het zwembad in. Er is drank, veel drank. En stampende muziek. Als een kapotgeslagen tuinkabouter vol blijkt te zitten met xtc-pillen, gaan alle remmen los. Een woeste lilliputter rijdt een Mercedes het zwembad in. Voordat de politie kan ingrijpen, wordt de villa gesloopt.
Vrijwel meteen nadat Hobson Merthes feestje heeft gekaapt – als een soort digitale joyrider – is ’Project X Haren’ een hit. “Hier gaan we heen”, schrijft Boudewijn. “NODIG AL JE VRIENDEN UIT”, tikt Delano. “Heb 300+ mensen uitgenodigt”, noteert Pieter. “Ik ga hier ook gewoon sws heen. Ik wil echt weten wat voor chaos dat word daar”, reageert Sjaak. Jongeren jutten elkaar op. Willen weten of er nog een afterparty komt. In de stad Groningen worden flyers verspreid. Er hangt iets in de lucht dat zweemt naar een rel. ’Wreed’ vinden ze het, of ’bruut’, zo’n feest dat niemand geeft maar er toch komt.
Ook op Twitter gaat het virus rond. Eerst vooral rond Groningen, maar al snel van Zeeuws-Vlaanderen tot Heerenveen. Elke dag komen er tweehonderd nieuwe berichten of reacties op Facebook bij, soms verwijzend naar YouTubefilmpjes die oproepen naar Haren te komen, zoals de 35 seconden lange clip van de 18-jarige ex-student en vakkenvuller Jasper Slofstra uit Roden. Het aantal uitnodigingen voor Merthes feestje loopt al snel in de tienduizenden. Duizend jongeren klikken aan dat ze zullen komen; na een week zijn het er al 2400. Als Merthe vraagt of Hobson het Facebook-event uit de lucht wil halen, weigert de NieuwZeelander botweg: “Eat shit.” Eet poep.
Tot de oude media, kranten, radio en televisie, of de nieuwssite Nu.nl, dringt het allemaal gelukkig nog niet door. Of toch wel?
Zaterdag 8 september Haren, een paar kilometer onder Groningen, is een dorp met 18.454 inwoners en twee huis-aan-huis-bladen. Hein Bloemink is hoofdredacteur en enig verslaggever van Haren de Krant. Op zaterdag 8 september krijgt hij per email een tip van een bezorgde moeder die door haar dochters (“die het wel spannend vinden”) op Merthes feestje is gewezen. Bloemink begrijpt maar half wat er aan de hand is, en belt zijn eigen dochter. “Ze vond het gek dat ik nog van niks wist”, aldus Bloemink later.
Onder welke steen leef jij eigenlijk, vroeg ze.”
Op zijn website meldt Haren de Krant die avond dat duizenden mensen worden uitgenodigd voor een feest aan de Stationsweg: “Maar het feest vindt niet plaats en de genoemde familie is helemaal niet van plan het feest te geven. Met een beetje pech staan 21 september honderden feestgangers voor de deur. We kennen nog niet de diepere achtergronden van dit fenomeen en willen hierover graag meer weten. Is het humor, is het terreur, is het pesten?”
Na het weekend tipt Bloemink de buurtagent, Peter Boekweg – overigens net als veel Groningse collega’s een enthousiaste twitteraar. Boekweg reageert laconiek: “Leuk, wat is de dresscode?” Een paar dagen later klinkt hij bezorgder.
Terwijl het onder jongeren tamelijk populaire internetmagazine VKMAG over Merthe bericht, en Project X Haren dus al wat wordt uitgetild boven de sociale media, zoeken de ouders van Merthe contact met de politie. Buurtagent Boekweg kaart het aan bij collega’s en wat later dringt het ook door tot burgemeester Rob Bats. Niet via een formeel kanaal, overigens. Bats hoort het van zijn 18-jarige zoon Joost, student in Groningen.
Aan het eind van de week praat de burgemeester met Coen Weusthuis. Bats stelt de vader van Merthe gerust. De gemeente heeft een duidelijk beeld van de situatie, schrijft Weusthuis in een brief waarin hij zijn buurtgenoten vertelt wat hem overkomen is. Nadat Merthes feestje gekaapt is, heeft hij overal aangeklopt, “bij het nationale cybercrime meldpunt, het rijks juridisch loket, het pestweb en vraaghetdepolitie.nl” – maar niemand kan helpen:
Het is bijna te bizar voor woorden.”
Na het weekend duikt de brief op bij de opinie-en debatsite JOOP.nl van de VARA, en vist de Groningse lokale tv-zender OOG op Facebook naar meer informatie. Project X Haren sluimert nog, maar de mediahype is niet ver weg meer.
Dinsdag 18 september Klaas Gunter is vierdejaars student journalistiek aan de Hogeschool Windesheim. Met vijf medestudenten loopt hij stage bij dagblad Trouw in Amsterdam. In een ’laboratorium’ mogen ze proberen de krant leuker te maken voor jongeren, “voor hun leeftijdsgenoten dus”, zal hoofdredacteur Willem Schoonen later schrijven in een commentaar over de rol van de media rond ’Haren’. De zes jonge journalisten mogen “bedenken en maken wat ze willen, verhalen voor de krant, blogs voor de websites en wat al niet”. “De vruchten publiceren we, de misbaksels gooien we weg. En intussen leren we.”
Omdat Gunter en een andere student uit Groningen komen, hebben ze van Merthe en het feestje gehoord. Ze zijn zelf op Facebook uitgenodigd. Om kwart voor elf die maandagochtend, als tijdens de nieuwsvergadering van Trouw het echte nieuws al aan de orde is geweest, vertellen ze dat ze iets leuks hebben. Een feestje dat als een virus rondgaat. Redactiechef Jet Salm ziet er wel een verhaal in, maar vindt het nog wat speculatief: er is immers nog niet écht iets aan de hand. De scoop van Klaas Gunter belandt de volgende dag op pagina 7: ’Facebook-oproep lokt duizenden naar Gronings puberfeestje’.
Daarmee verandert alles. Gratis krant Spits schrijft het verhaal van Gunter over voor zijn website. De Telegraaf en Het Parool brengen het diezelfde middag. Via het ANP dringt het door tot alle andere nieuwsmedia in Nederland, waarna ook NU.nl het overneemt, net als NOSop3. RTV Noord pikt het ook op. Dagblad van het Noorden een dag later. Wat eerst nog een ’dingetje’ is op Facebook, waarover journalisten – net als Rob Bats – hooguit hun kinderen horen praten, is nu nieuws omdat het nieuws is, omdat ’iedereen’ erover bericht – wat karakteristiek is voor een mediahype. En het is serieus nieuws omdat Haren al over een noodverordening praat.
Dat die noodverordening in de pers komt, is onhandig. Burgemeester Bats heeft zich immers net voorgenomen Project X ’klein te houden’. Maar bij Trouw heeft Klaas Gunter die maandag de gemeente Haren om commentaar verzocht. Denkt het dorp de ME in te zetten, vraagt Gunter. Dat lijkt de voorlichtster “een hele zware maatregel”. Haren heeft nog nooit zoiets meegemaakt, zegt ze.
Er kunnen twee mensen op afkomen of tweehonderd.”
Wat het dorp er tegen kan doen? “Een noodverordening of samenscholingsverbod is een mogelijkheid, maar dat is wel een hele zware maatregel.” De voorlichtster probeert het feestje te relativeren. Maar met de ’noodverordening’ geeft zij de pers een legitimatie. Een feestje op Facebook kàn nieuws worden. Een noodverordening in Haren ís nieuws. Zeker als NOSop3 ’s middags per abuis meldt dat die noodverordening al is afgekondigd. De maatregel zal pas vrijdag van kracht worden, maar de geest gaat niet meer terug in de fles.
Voordat Trouw het nieuws naar de oude media tilde, hebben zich op Facebook een kleine vijfduizend jongeren aangemeld voor Project X. Die dinsdag verdubbelt hun aantal, en elk volgend duizendtal wordt gevierd alsof het winnende rondetijden zijn. Zie je wel dat het kan. Cool. De toon is vrolijk, tegendraads, een beetje anarchistisch. 3FM, 538 en Q Music pikken het op. SLAM FM maakt een ’leader’ over ’the party that will bring an entire nation to the ground’; het wordt een topfeest, twittert SLAM-dj Daniël Lippens. De jongerenstations zien de humor in van een klein, rijk en vast wel burgerlijk dorp dat zich geen raad weet met jongerencultuur en sociale media.
In de Coen & Sander Show, ’s middags om vier uur bij BNN op 3FM, maakt deejay Timur Perlin zich ook vrolijk over burgemeester Bats. Die heeft gezegd dat er ’in beginsel geen feest in Haren’ is. “In beginsel”, jent Perlin, “is het feest ook niet op de Stationsweg en in beginsel rijden er ook niet twee keer per uur treinen van Groningen naar Assen, die ook niet stoppen in Haren.”
De dj belt Merthe. “Hoe laat begint het”, vraagt Perlin. “Leuke vraag”, antwoordt Merthe, “maar ik mag er niks over zeggen.” Nog twee keer herhaalt ze dat het feest niet doorgaat, maar Perlin doet alsof hij dat niet kan geloven. “Je had zesduizend cadeautjes kunnen krijgen”, oppert de dj. Dat zou leuk zijn, reageert Merthe, “maar daar kan ik geen nieuw huis van bouwen.”
“Jeetje”, doet Perlin verbouwereerd. “Vind je dat niet een beetje overdreven? Ze nemen het allemaal zo serieus. Het gaat toch om een geintje op Facebook?”
“Dat klopt”, zegt Merthe. “Maar het is toch best serieus. Ben ik trouwens op de radio op het moment?”
Jaaah”, joelt Perlin. “Op 3FM. Merthe!”
Kort voor middernacht op woensdag 19 september – Project X Haren is trending topic op Twitter – hebben zich twintigduizend mensen aangemeld voor het feest. Nog een etmaal later zijn het er 26.000. Op de dag van het feest loopt dat op tot boven de 31.000.
Op Facebook verschijnen nu niet tweehonderd berichtjes per dag over Haren, maar enkele honderden per uur. Waar gaan we slapen, is er muziek, daar hebben ze het over. Komt Kraantje Pappie, zoals een gerucht op Twitter wil? En Yellow Claw? En Ruud de Wild? En soms – in 230 van de 50.000 berichten – vraagt er iemand naar ’de kabouter’, want ze zijn niet van plan alleen maar ranja te drinken. En die noodverordening dan? Zegt niets, schrijft Misha. Je kunt gefouilleerd worden, maar als je die pillen nou maar in je ondergoed opbergt. “En gedraag je gewoon. Niet bushokjes naar de tering schoppen of elkaar kapot knallen of steken what ever. Liefdevol mensen. LIEFDEEE”.
Woensdag 19 september Burgemeester Rob Bats heeft die woensdag, als Project X Haren al een dag door de media dendert, nog andere sores aan zijn hoofd. De voorafgaande weken is zijn gemeente opgeslokt door de naweeën van een bestuurscrisis die in het voorjaar losbarstte. Sinds een paar dagen hebben VVD en PvdA een nieuwe coalitie gesmeed met GroenLinks en ChristenUnie. In het gevangenismuseum in Veenhuizen zou het nieuwe college portefeuilles verdelen. Maar van die hei-sessie komt weinig terecht, omdat Bats steeds wordt weggeroepen.
Vroeg in de middag vergadert de burgemeester voor het eerst met ’de lokale driehoek’ over Project X. Met officier van justitie Corien Fahner en districtschef Cor de Lange vraagt hij zich af waarop Haren zich moet voorbereiden. De dag ervoor hebben ambtenaren zich die vraag gesteld. Bij dat overleg was ook veiligheidsadviseur Sigrid Bos-Ketting. Die heeft sinds vrijdag 14 september telefonisch contact met Wouter Jong, adviseur crisisbeheersing en crisiscommunicatie van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters. Maar ook Jong heeft nooit eerder zoiets bij de hand gehad.
Op internet oriënteerde Jong zich en las hij over Facebook-feestjes in de VS, Frankrijk, Australië en Duitsland. Soms liepen die goed af. Soms ook niet. Dit is nieuw, weet Jong. En apart. En dus schakelt hij op zijn beurt de sociale mediaspecialist dr. David Nieborg van de Universiteit van Amsterdam in. Samen komen ze tot de conclusie dat heel lastig in te schatten is hoeveel mensen naar Haren kunnen komen. Dat kunnen er driehonderd zijn. Maar ook vijfduizend.
Aan het begin van de week opperde Jong nog om Merthe in een taxi te zetten en bij De Wereld Draait Door te laten vertellen dat het feestje niet doorgaat. Nieborg raadde het af. Als Project X doordringt tot de traditionele massamedia, is het helemaal niet meer te houden. Zodra het zo ver is, staat voor Jong vast dat ’Haren’ niet zal overwaaien.
Hoewel zich op Facebook inmiddels 13.000 mensen hebben aangemeld, gaan Bats, Fahner en De Lange er woensdagmiddag in de ’lokale driehoek’ van uit dat de komst van een paar honderd mensen een realistisch scenario is. Ze zijn op hun hoede, dat wel. Officier van justitie Fahner suggereert dat hooligans het feestje kunnen aangrijpen om te rellen. We houden ze in de gaten, zegt politiechef De Lange, we volgen Z-siders van FC Groningen, maar aanwijzingen dat die naar Haren komen hebben we niet.
Om feestgangers te ontmoedigen, weet Bats, moeten we uitstralen dat het feest niet doorgaat. Vrijdagavond moet de politie dan de sfeer peilen, zodat ’bij een omslagpunt’ de hulp van de ME kan worden ingeroepen. Later zal blijken dat politie en burgemeester zich door dat omslagpunt volkomen laten verrassen.
Aan het eind van de middag schuift Bats in Veenhuizen aan bij zijn wethouders Remco Kouwenhoven, Theo Sieling en de net benoemde Theo Berends. Ze dineren in het gevangenismuseum en blijven in Veenhuizen slapen.
Donderdag 20 september “Kom vrijdag niet naar Haren”, zegt Rob Bats, bij elke gelegenheid die hij krijgt. De burgemeester zit in een lelijke spagaat. Hij wil de bevolking van Haren laten zien dat gemeente en politie zich grondig voorbereiden, maar het is net alsof zijn woorden averechts uitwerken. Naarmate hij Project X serieuzer neemt, neemt ook de pers het serieuzer. En hoe stelliger Bats beweert dat er geen feestje komt, hoe meer jongeren zich voor dat feestje aanmelden op Facebook.
Als Bats ’passende maatregelen’ aankondigt, ’om te voorkomen dat het uit de hand loopt’, groeit de onrust in het dorp. Ondernemers aan de Rijksstraatweg, de belangrijkste winkelstraat in het dorp, beginnen zich af te vragen of de koopavond vrijdag kan doorgaan. Bloemenkweker Henk van der Mei schrikt zich rot als hij wordt geattendeerd op een plattegrond op Facebook van het braakliggende terrein achter zijn woning. Dat stuk grond meet 8000 vierkante meter. Er ligt van alles: stenen, ijzer, hekken. Het grenst aan de achtertuin van de familie Weusthuis. Op internet is het rood omcirkeld. “Genoeg plaats voor iedereen”, staat erboven.
Als alleen Merthes straat wordt afgesloten, kan de meute zo bij hem het terrein oplopen, realiseert Van der Mei zich. Hij haast zich naar het politiebureau. “Weten jullie dat dit op Facebook staat?” Het is bizar genoeg nog niet tot de politie doorgedrongen; nog niemand heeft eraan gedacht het terrein ontoegankelijk te maken. De agent achter de balie nodigt Van der Mei uit voor een bijeenkomst ’s avonds met bewoners van de Stationsweg.